Hoi, wat leuk dat je luistert. Ik ben Jan van Poppel, correspondent verduurzaming bij De Correspondent. De afgelopen tijd ben ik een soort van verzand geraakt in de wereld van zand. Het is de meest gedolven grondstof ter wereld en zand is dan ook de belangrijkste grondstof voor de bouw. Maar de grootschalige winning ervan richt wereldwijd enorme natuurschade aan. Een bijzondere samenwerking in de Nederlandse Millingen Waard! Laat zien dat het ook anders kan. Hier zorgt de zandwinning juist voor meer natuur.

Luister maar. Zand in de bouw is het veruit de belangrijkste grondstof zonder zand, geen beton, asfalt en glas om scholen, ziekenhuizen, wegen en zonnepanelen mee te bouwen. Zand is wereldwijd letterlijk de fundering van de economie, zegt Martin Baptist, ecoloog en zand expert van Wageningen University Research. Via een krakende scart verbinding. We maken er beton en wegen van hoge er hele woonwijken mee op en we bouwen er havens en eilanden mee in zee. Jaarlijks gebruikt de mensheid zo'n 50 miljard ton zand.

Dat is tweeënhalf keer zoveel als de hoeveelheid die op jaarbasis door erosie van wind, zeeën en rivieren gevormd wordt zo'n 19 miljard ton. Dit simpelweg een zand tekort noemen zou dus een flink ander statement zijn. Onze grote vraag naar zand heeft nogal wat gevolgen. Zandwinning kan alleen op plekken waar de grondstof ontstaat, zoals op het strand of in rivieren. Maar het zijn vaak tragere geologische processen die de verdeling van zand over de wereld bepalen. En dat zorgt voor steeds meer problemen, want daarop wachten blijkt vaak nogal moeilijk.

Een goed voorbeeld. In Vietnam wordt jaarlijks ruim 55 miljoen ton zand uit de Mekong rivier gehaald. Bijna het dubbele van de natuurlijke aanvoer. Hierdoor is de rivier al ruim een meter verzakt. Minder toevoer van zand aan de kust. De monding van de rivier betekent een zwakkere kustverdediging. Zand zorgt immers voor de opbouw van stranden, duinen en zandbanken in rivieren, waar naast de mensen die er wonen ook hele ecosystemen van afhankelijk zijn. Omdat zand eerder uit de rivier gehaald wordt, kunnen deze natuurlijke barrières minder snel en stevig opbouwen.

Behoorlijk ironisch, want het overgrote deel van het weggeschraapt de rivier zand wordt weer gebruikt voor die kapotte kustverdediging. In 2019 sloeg de Verenigde Naties alarm over de wijze van zandwinning wereldwijd. In de meeste gevallen is dit namelijk niet in lijn met de lokale en internationale milieuwetgeving. Het zorgt er namelijk voor dat de biodiversiteit en de kwaliteit van de natuurlijke omgeving significant afneemt. Wat ooit oevers, eilanden en stranden waren, is nu zand om te bouwen. Het gevolg afbrokkelende rivieroevers, verdwenen eilanden en afgegraven stranden.

Daarnaast zijn de arbeidsomstandigheden in zandwinning, vaak door een gebrek aan regulatie, belabberd en er vindt nauwelijks handhaving plaats door de enorme groei van de wereldpopulatie. De wereldwijde trek naar de stad en de ontwikkeling van meer en betere infrastructuur is zand nog altijd zeer gewild. Het Global Aggregatie Information Network verwacht dat de wereldwijde vraag jaarlijks nog steeds met 6 procent zal stijgen. En de trend lijkt hoe meer zand te scheppen, hoe meer problemen dat oplevert. Midden op een grote picknicktafel ligt een uitgeklapte landkaart.

De harde wind waait de hoekjes nog wat omhoog, maar door de stuwende handen van Ivan Perisic, projectleider van de zandwinning in het gebied, en boswachter Twan Theunissen blijft al het getekende groen langs de Waal goed zichtbaar. Op een klein terrasje in Kekerdom, vlak bij de Duitse grens, laten ze vol trots zien hoe hun Millingen Waard er op dit moment uitziet. Prachtige natuur. En dat was zestig jaar geleden wel anders. Twee mannen met ogenschijnlijk tegengestelde belangen industrie versus natuur, vriendelijk en voldaan aan de koffie verbonden doordat ene korrelige goedje zand.

Zand ontstaat door langzame, natuurlijke processen. Het is niet meer dan stenen die door erosie fijngemalen worden tot zandkorrels, hoewel dat zand er op het eerste gezicht allemaal hetzelfde uitziet. Zijn er wel degelijk verschillen. Zand kan ruw of fijn zijn, groen, rood, geel of juist kleurloos, scherp of rond. En die eigenschappen vertellen je waarvoor het gebruikt kan worden, waar het zand vandaan komt en hoe het geologisch gevormd is. Zo is er zeezand, korrels die door de golven heen en weer geslingerd worden en door het schurende water worden de korrels steeds kleiner en ronder.

Eolische zand wordt door de wind afgezet. Bijvoorbeeld wanneer opgedroogd zee zand meegenomen wordt door een grote windvlaag. De snijdende wind maakt het zand nog fijner en de derde vorm is rivier zand. Door de snelle en harde erosie van stromend water is dit zand scherp en hoekig. Hoe sneller de rivier strandt, hoe groter de korrels. Hier in de millingen waard is het zand wat godver. Omdat de rivier er nog relatief snel stroomt en na een stuk wandelen staan we op een klein dijkje midden in het gebied.

We kijken uit over een grote groene vlakte met daarin smalle rivier geulen in de vorm van vijf korte vingers. Daar in de duim ligt de installatie, zegt Sandrine Vrielink. Een stalen industriële constructie staat op hoge palen aan de oever van de rivier. Het ziet er een beetje grauw uit. Af en toe klinkt er een doffe knal. Ze zijn de opslag aan het leger om een schip te laden, legt Wering uit. Verder maakt de zandwinning weinig tot geen geluid.

En hij heeft gelijk. Het is kalm en rustig, alsof we middenin de natuur staan. Het zand wordt door een grote zuiger uit de gegraven rivier geulen gehaald. Hierna wordt het gescheiden en gezuiverd door middel van grote loopbanden die naar grote opslagtanks lopen. Het zand mag niet vervuild zijn met andere stoffen uit de rivier, want dat maakt het moeilijk om te verwerken in bouw toepassingen als beton en na zeven en sorteren op grootte wordt het zand op schepen geladen die het naar opdrachtgevers in het westen van het land vervoeren.

In de uiterwaarden van de Waal ten oosten van Nijmegen wordt jaarlijks 1,6 miljoen ton industrieel zand gewonnen. Zo'n 10 procent van de totale hoeveelheid die in Nederland gebruikt wordt in de bouwsector. Ongeveer 65 procent van de Kohls die je hier vindt, is bruikbaar als industrie zand, zegt Heerink, waarmee hij doelt op toepassingen als beton, glas en asfalt. Door de enorme zand afzettingen van de Waal en Rijn is het zinvol om juist hier zand te winnen. Toch draait het niet alleen om geld.

Door een samenwerking met Staatsbosbeheer zorgt de zandwinning er ook voor dat de natuur in dit gebied beschermd en gevormd wordt. Een voorbeeld van de samenwerking. Naast het gewonen industrie zand is 35 procent te klein en te fijn om mee te bouwen, zogenaamd ophogen zand. Normaal gesproken zou dit gebruikt worden voor verzakte huizen, oplopende bruggen en andere constructies, maar hier wordt het teruggestort als vruchtbare grond voor planten en bodemleven in een natuurgebied. Ofwel de zogeheten herinrichting van het gebied.

Als je een kaart zou zien van 60 jaar geleden, zouden dit alleen maar landbouw akkers zijn, zegt boswachter Theunissen terwijl hij met zijn grove vingers naar de kaart wijst. Nu is dat zeldzaam. Ooibos of ontzettend bio divers moerasland. En dat komt voor een groot deel door de zandwinning in het gebied. Zestig jaar geleden was deze plek nog een letterlijk afvoerputje. Naast de landbouw akkers stonden er ook een paar kleine, vervuilende steenfabrieken aan de oever van de Waal.

Ze haalden hun klei uit kleine poelen en maakten deze weer tot landbouwgrond. Delfstof winnaars begonnen destijds de eerste kleilagen weg te schrapen. Hieronder ligt het bruikbare zand waarmee regering tegenwoordig zijn geld verdient. Door het opkopen van dode stukken land ofwel landbouwgebied kon men op steeds grotere schaal klei en zand winnen. Hierdoor kwam er steeds weer nieuwe, vruchtbare bodem aan de oppervlakte te liggen. Het vrijgekomen zand wordt nu duurzaam afgegraven. In het patroon waar het ook in afgezet werd de vijf zogenaamde kwijl vingers en dat de winning ervan duurzaam is, komt door de rivier zelf.

Deze voert jaarlijks voldoende nieuw zand aan om het natuurlijke systeem in balans te houden. Als men geen zand zou winnen in dit gebied en het ophogen zand niet terug zou storten, zou het stuk land snel weer dicht groeien. Ook dat is natuur, zegt boswachter Theunissen. Maar de natuur die er nu ligt is een stuk dynamischer en bio diverser. Bovendien hebben zandwinning is er ook nog wat aan en daarmee de hele Nederlandse bouwsector. Naast de natuurontwikkeling en delfstoffenwinning is het gebied in 1995 ook opgenomen in het plan Ruimte voor de Rivier, wat moest zorgen voor de waterveiligheid van de regio.

Dankzij de afgravingen ligt er inmiddels een groot bio divers overloopgebied, waar hoge wateren van maximaal 10 meter hoogteverschil kunnen en mogen voorkomen. Hier is de trend hoe meer zandwinning, hoe meer natuur en veiligheid tegen hoogwater. En dat komt doordat natuurbeheerders en grondstof Elffers vanaf het eerste moment de handen ineen hebben geslagen. Wat staat het waterlagen, zegt regering vanaf het dijkje. De fabriek kan bij laagwater minder zand winnen, maar ook minder vervoeren omdat boten minder zwaar beladen kunnen worden.

We moeten het zand wel blijven leveren, want de vraag naar zand blijft het hele jaar onverminderd groot, zegt Regering. Tussen neus en lippen door. Daar komt de onderliggende clinch tussen natuur en grondstof winning dan toch weer even boven water. Als de installatie zich niet aanpast aan een natuurlijke toevoer. Ga je meer zand winnen dan er eigenlijk is, zegt boswachter Theunisse. En dat gaat wel ten koste van de natuur. In Nederland zijn dan ook voorbeelden te noemen waren de winnen van het Sandri gebouw Elixer daadwerkelijk conflicten opleveren?

Er waren plannen om grootschalig zand te gaan winnen in het IJsselmeer, maar dit is mede door tegenstand van de bewoners uiteindelijk niet doorgegaan. Het commerciele bedrijf zou onvoldoende samenwerken met lokale en nationale natuurorganisaties in het gebied. Daarnaast zouden bedrijven met een grote diesel zuiver zand van de bodem lurken, waardoor veel van het kostbare leven daar naar de knoppen zou gaan. Ook de zandwinning op de Noordzee ligt al jaren onder een vergrootglas, omdat het letterlijk het leven van de bodem afgeschraapt en zo enorme natuurschade veroorzaakt.

Dit gaat met name over fijn en glad op hoog zand. Daar kan niet mee gebouwd worden. Maar wat betreft bouba industrie zand wordt het overgrote deel gewonnen op het land, zoals hier in Millingen Waard. Toch even over dat zeezand in Nederland gebruiken we grofweg de helft van ons zeezand voor de ophoging van bijvoorbeeld huizen en bruggen en de andere helft voor onze kustverdediging, zegt ecoloog Martin Baptist. Zo'n 30 miljoen ton in totaal op jaarbasis. Hij maakt zich toch zorgen over de toekomst van onze zandwinning, ook in Nederland, met onze kustverdediging als schoolvoorbeeld.

Om onze kusten voldoende te beschermen tegen versnelde zeespiegelstijging, verwacht Baptiste dat we in 2050 zo'n 85 miljoen ton zand per jaar nodig hebben. Die hoeveelheid, in combinatie met de stijgende vraag naar industriezone voor nieuwbouw en de aanleg van meer en betere infrastructuur kunnen we niet verkrijgen als we rustig blijven scheppen uit de Noordzee en de miljoenen waard. Hier zijn intensievere methodes voor nodig. En als we niet oppassen, zien we hier straks vergelijkbare taferelen als bijvoorbeeld in Vietnam. Terwijl de avond valt in de Millingen Waard en Rorik en Theunisse nog wat keuvelen over het project, zegt één van hen.

Als deze zandwinning weggaat, gaan we door naar de volgende uiterwaarden. De zandwinning wordt rond februari 2021 verplaatst naar een locatie bij het Gelderse dorpje Gent. Het gebied rondom de installatie is nu één grote zanderige bouwput. Over een jaar ziet het er zo uit, zegt Theunissen. Hij wijst naar de natuur waar we deze middag langs gelopen zijn. Een groep lepelaars rust uit op een rivierbedding. Een aalscholver pikt kleine visjes uit de gegraven rivier Geul en een ongekende hoeveelheid zilver.

Reigers zit in alle kanten langs de oever. Theunisse en regering kijken tevreden naar het leven in hun meerlingen waard. Mooi, zegt boswachter Theunissen. Prachtig, beaamt industrieel Zant Winner Geerinck. Tja, dat was m alweer. Heb je nou vragen of wil je reageren? Dat kan onder het verhaal op onze website. Oh, en daar moet je trouwens sowieso eventjes naartoe, want redactioneel ontwerper Leon de Corte heeft er een hele vette kater gemaakt bij dit verhaal. En ben je na nog geen lid en wil je onze journalistiek wel steunen?

Ga dan naar de Correspondent punten nl. Slash word lid voor nu. Geniet van je dag en tot snel.